TREGIMI I YNË
ECJE MBI GOTAT E THYERA
Tafil DURAKU
Ç‘i kishte dhënë hajat Bajram këlyshi, tha shtruarazi Drenush Fletëza. Fjala fjalën s’e mund. Për fjalë lerëja atij. Ishte mësuar ashtu nëpër rrugë e trotuare të gjera. Nëpër hotele, kafene e skuta të pijanecëve. E mashtronte jetën e vet. E merrte nëpër këmbë jetën e fëmijëve të vet, të pasar-dhësve. Ardhmërinë. Kënaqej me veten e vet kur e kulloste trupin hotel më hotel, kur pinte ujë zogu prej kafeneje në kafene. Kur shëtiste atyre rrugëve të gjera të qytetit, atyre tortuareve plot baltë dhe ujë. Njëkohësisht edhe mburrej. I ishte dhënë mundësia të njihej vetëm me ngjarje të mëdha. Ndërsa, në anën tjetër, atyre të voglave s’u kushtonte kujdes. Ai njihej edhe me njerëz të mëdhenj. Kurse, këta të vegjlit nuk e interesonin. S’çante kokë për ta. Sidomos, për ata të katundit.. Në radhë të parë as për fëmijët e vet e lëre më për ndokë tjetër… Gruaja e truante përnatë. Kur kthehej ai në shtëpi, dru. Fliste pa pushim. Pa ditur ku t’ia fillojë a ku ta përfundojë atë llaf të shkretë. Atë llaf pa pikë vlere, vetëm e vetëm për ta fituar edhe një dinar më tepër. Për ta ngritur lart autoritetin e vetvetes mbi të tjerët, me çdo kusht.
Bajram këlyshi, kohë më parë kishte menduar dhe, ç‘është më e keqja, mendonte se të gjitha gjërat i njihte përfundimisht, si duhet. Ishte mësuar, ai, të bisedojë kafeneve me shokë dhe shoqe, edhe në atë shtëpi, ku, kishte rënë sëmurja e tij dhe e kishte bërë të veten. Ishin sëmurë të gjithë. I madh e i vogël. Pa dallim gjinie. Atij, kurrë nuk i kishte rënë ndër mend një gjë e tillë, e aq më pak se sëmurja e tij do të përhapej dhe do t’i prekte të gjithë anëtarët e shtëpisë së vet. Duket se po atë qëllim e kishte Bajram këlyshi. T’i bëhen edhe fëmijët pijanecë, t’i bëhen edhe shokët pijanecë. T’i bëhet edhe gruaja pijanece... Merrte para të majme ai. Kishte ndërtuar shtëpi të bukur, kishte blerë automobil ndër ata më luksozët, kishte rroba të modës… Shtëpinë e kishte meremetuar mirë. Në shumë mure të brendshme të dhomave dhe në korridore puthiteshin pasqyra të mëdha. E, ai, kur kthehej në shtëpi, si dash i mërrolur, shikohej në të gjitha ato pasqyra dhe turrej, i dehur në kulm; shante gruan, shante fëmijët, shante shtëpinë, shante mëhallën. Shante katundin. Shante botën. Po, kë nuk e shante, se. Kush nuk ia zinte rrugën atij tranalle, atij trumhe-lli të pashoq?!…
Kur hynte ai në shtëpi, të gjithë anëtarët e familjes i ndrydhte droja. Sikur t’ia fuste dikush zjarrin shtëpisë. Kallej shtëpia flakë. Piskamë, kudo. Brimë e piskamë. Me gjasë dikush ia kishte mprehur brirët kur kishte qenë i vogël dhe ec e ule tash; lum, o i mjerë, e çon me një gisht e s’e ulë me dhjetë. Të gjithë kishin rënë në hall me të. I madh e i vogël të shtëpisë së tij. As gruaja s’ishte e kënaqur me të. As fëmijët. As vëllezërit. As xhaxhallarët. Po, kush ishte i kënaqur me të, se?! Sikurse nëpër kafene, edhe në shtëpi i përgojonte njerëzit, qofshin ata të afërm, qofshin edhe bashkështëpiakë të vet. Trillonte. Trillonte e kurdiste. Ruana zot prej tij!…
Kohëve të fundit ishte bërë pa rruar. Po, s’mund të themi se kishte lëshuar mjekërr. Mjekërr po, por, në çka gjasonte ajo farë mjekrre, se? Në mjekërr të djegur die-lli! Po, po, kishte një mjekërr të murrme. Një mjekërr të djegur dielli, de! Një mjekërr që të çonte mallin e leshit të qenve të zgjebosur. Pa pikë dyshimi. Të tilla i kishte edhe mustaqet, shkrum. Ato, së bashku me mjekrrën, ta kujtonin drithin e vrarë breshri. Kur e djeg dielli. Edhe flokët i kishte aso ngjyre. Por, ngjyra e tyre shpeshherë të çonte mallin e ngjyrës së kafesë nes. Me sy të mëdhenj. Me pamje të llahtarshme. Sidomos, kjo që kishte marrë tash, në bufenë e njohur të qytetit, në shoqëri të ca njerëzve të mëdhenj. Pinte cigare ndër ato më të shtrenjtat. Tymi që dilte tufë-tufë nga goja dhe vrimat e hundëve të tij, futej në mbyllcakun e leshtë të fytyrës së tij, dhe, prej aty, sikur tymi i zjarrit, që shkon drejt qiellit, shkonte përpjetë, drejt tavanit të bukur të kafenesë. Pastaj, shpërndahej tavanit dhe kaplonte tërë atë lokal të bukur pushimi. Ndotte tërë atë atmosferë pushimi të shumë burrave të njerëzishëm.
Me gjasë, edhe shokët i kishte njerëz të karakterit të tij. Njerëz që përgojonin njerëz sikur Bajrami, por, në një mënyrë më të përsosur. Ata, trillo dhe kurdis, e ky, i shkreti, shkruaj. Me çdo kusht. Bajram këlyshi ishte edhe njeri modest. Kishte mësuar të sillej si i ka hije një njeriu që rri në shoqëri të njerëzve të mëdhenj. Por, çka i duhej një sjellje e tillë Bajram këlyshit. Për të depërtuar më lart?! Sigurisht. Sepse, atje do t’i jepej mundësia edhe më e madhe për përgojime. Kjo gjë i flinte në shpirt Bajram këlyshit. Vetëm e vetëm që ta fuste shumëkë në kallapet që dëshironte ai dhe shokët e tij. Tash, së fundi, në këtë pikëpamje, aftësitë e tij, së bashku me ato të shokëve tjerë, nuk ishin më të mëdha se të një coftine në përrua, se të një trupi të vdekur.
Marria s’ka skaj. Turpi s’ka fytyrë. Ndoshta, edhe turpi ka fytyrë, por, gjithsesi, ka fytyrë të zezë si kjo e Bajramit. Ai, me gjithë trupin bela, siç e kishte bërë shprehi, kërkonte falje nga shokët e herë shtihej se ka harruar. Kërkonte falje nga njerëzit e, pastaj, shkonte tryezë më tryezë gjithë ditën e lume. Mall e kishte pala ta gjente në vend të punës. Mall i kishe gjykimet e tij pa bishta. Mall e kishe buzëqeshjen e tij njerëzore. Mall e kishe ta ndërrosh një llaf si shoku me shokun. Mall e kishe të kthehesh në shtëpinë tënde. Mall e kishe të bisedosh lirshëm me njerëzit e familjes, Mall e kishe të bisedosh me gruan. Mall e kishe të bisedosh me fëmijët. Mall e kishe ta mësosh dhe ta këshillosh këdo. Mall e kishe çdo gjë në praninë e Bajramit… Qysh s’i vinte turp prej atyre dyzet vjeshtave që i diktoheshin në atë ballë pa asnjë rrudhë? Qysh s’i vinte turp prej asaj mjekrre? Prej atyre mustaqeve? Prej vëllezërve të vet. Prej motrave të veta. Prej grave të vëllezërve. Prej fëmijëve…
Në çdo kohë, në sytë e tij përfulitej frika dhe dyshimi. Frika, xhixha – buba, mendonte. Por, prapëseprapë, nën krahun e nxehtë merrte guximin e një fëmije të paditur dhe i përgojonte njerëzit. Pa ditur dhe pa i vajtur mendja ndonjëherë se vetë do të binte në varrin e parapërgatitur. Llomotiste tërë ditën e lume, pa guxuar të bënte gëk para realitetit, sikurse gjatë gjithë këtij shekullit tonë, se filan filani e filan fisteku, apo filan filanja e filan fistekja, janë njerëz të çuditshëm. Njerëz të mbyllur në vete. Dry. E shante veten pse s’mund të ishte shok i tyre. Shok i shokëve! Për atë që bënte nuk ishte fajtor, mbase, nuk dinte më shumë. Zaten, kafshës, për dëm, nuk i prehet dëm. Por, njësoj do të gabonte çdokush sikur të hynte në një thes me të. Me atë kafshë. Mbase, ai edhe nuk e dinte se çdo njeri ka unin e vet… Kafshën s’e brenë asgjë, prandaj nuk ka as rrudha në ballë.
S’ka pse të shqetësohet as pse të gëzohet? S’di kur buzëqeshet prej gëzimit! S’di kur buzëqeshet prej zorit! Pijanec.
Çdo kafshë që qitet në treg e ka çmimin. Bajrami, kurrënjëherë s’i kishte menduar dhe matur këto gjëra. Nuk e kishte gjykuar kurrnjëherë punën e vet të keqe, të ndyrë. S’ka shtëpi pa derë! Por, kot, atij s’mund t’i thuhet kështu… Është vështirë ta mësosh. Është vështirë t’i japësh mend. Nëse edhe të gjitha dyert janë të ndryra me çelës, duhet kërkuar çelësin. Duhet gjetur çelësin.
Bajramit, kjo s’i kishte shkuar ndër mend kurrë, ngase, mendjen e kishte të ngashnjyer në pije. Te ai pijet e kishin bërë të veten. E kishte ndarë botën, në mendje, sikurse atë gotën që e kishte thyer pak më parë, e kishte bërë copë e grimë. Dhe, ec e bashkoje më, atë gotë, si ka qenë bota. Vështirë. Por, rruga e krijimit dhe e shkatërr-imit, s’mund t’i hynin në kokë Bajramit. Gota e thyer me qëllim, pa dëshirën e saj, do të bashkohej një ditë, ose, pjesët e qelqta të saj do të vazhdonin të therrnin njerëz, të shkaktonin gjakderdhje… Mirëpo, mbase, vërenin se koka e tij kishte marrë teposhtëzen, shpesh i thoshin: T’u rrittë mendja, biro!…
Ai, si gjithmonë, prej tryeze në tryezë, përgojonte njerëzit. Si një njeri i pabrenga. Si një njeri i shfrenuar fund e krye. Me kokë e trup pijaneci. Me buzëqeshje të vrarë, e cila buzëqeshje i gjasonte një buzëqeshjeje mashtruese, një buzëqeshjeje të kurdisur më parë në mendje, një buzëqeshjeje me fije tradhtie. Këtë, një natë, ia kishte thënë edhe gruaja. Se kishte gabuar që ishte martuar me të, se ishte mashtruar rëndë. Por, ai, sërish, me ato profkat e tij… E dashur. E dashur… Ajo, prapë i kishte thënë se dashuria s’ishte si kjo e tij. Dashuria si e jotja është sëmurje ngjitëse. Sëmurje që të përvëlon bark e mushkëri… i kishte thënë disa herë se duhet të pushojë së përgojuari njerëzit. Se kjo e njollos familjen tonë. Shtëpinë tonë. Nëse qiten në shesh dobësitë, qofshin ato edhe të miat, shtëpia e jonë do të përparojë. Po këtë gjë ia kishin përsëritur edhe fëmijët, pasi kishin dëgjuar nënën e tyre. Ata e kishin lutur që të mos ua njollos emrin.
Ata ishin të mençur, nuk përgojonin askë, në asnjë mënyrë, sikur ky Bajram këlyshi. Mbase, s’kishte vend për pikë dyshimi se Bajrami, si i tillë, i gjasonte një kafshe të madhe, pa rrudha në ballë. Me sy të mëdhenj e të gëzuar. Me lesh të murrmë. Me gojë çerpazë. Ai nuk ishte si burrat e tjerë të shtëpisë, kush e di se kah kishte rrjedhur kjo bimë djalli?…
Një herë, si njëqind herë, vëllezërit e Bajramit, në një fushë të bjeshkës ishin përleshur me ujq dhe arinj. Kishin marrë plagë të rënda në ato fushëbeteja, ku kishin lënë edhe pjesë të trupit, kur kishin qenë mysafirë të tre – i kishin prerë në besë… Kishin der-dhur gjak dhe në çdo fushë në Rrafshin e bjeshkëve kishin dalur fitimtarë… Nga plagët e marra për vdekje, pas fitores, ngja-llet edhe vëllai i tyre. Një vëlla vdes atje për Rrafshin. Këta, të tjerët, të përgjakur, vështrojnë nga larg njeriun e shpellës, i cili u kishte ofruar dyluftim, për t’i shpërblyer… Ndërsa, ai, kur kishte vajtur në shpe-llë, ku mbante ujq dhe arinj, duke dyshuar se do të mund t’ia dilte në krye vetë, ua lëshon ujqit dhe arinjtë e tërbuar. Ua kishte ndërs-yer qentë… Ata, vëllezërit e Bajramit, pasi kishin varrosur të vëllanë në Rrafshin e tyre, e kishin sjellur atë sanë në shtëpi, kur kishte rënë viktimë edhe njeriu i shpellës. I parruar. Me flokë të palara mbi shpinë. I tërbuar si një përbindësh… Me vetulla të shquara. Ata, sapo e kishin bartur atë sanë që u kishte kushtuar aq shtrenjtë, kishin filluar t’ua ndërrojnë ushqimin banorëve të ahurit, të cilët kishin ngrehur bishtin mbi shpinë… Besa, edhe Bajram këlyshi me shokë kishte shkuar larg…
Çudi, se çka i kishte ardhur ndër mend Bajram këlyshit, kësaj nate të dimrit të dyzet vjeshtave të punës së tij, pasi ishte shtrirë në shtratin bashkëkohës të nusërisë së gruas së parë që kishte në shtëpi, e kishte lutur që ajo t’ia tregojë një tregim të moçëm të të gjithë shekujve. Ajo e kishte filluar tregimin një natë nëntori dhe e kishte përfunduar po atë natë. Ajo kishte rrëfyer mirë e qetë, me shpresë që i dilte nga dritat e syve, me qëll-im që t’i ndihmojë Bajramit. Me të vetmin qëllim që ta shpëtonte Bajramin, të vetmin burrë që kishte. Por… atë… Atë pijanec e kishte zënë gjumi. E marrtë mordja përgojuesin, njeriun që ngjet bishta, tha ajo dhe kaloi në shtratin tjetër e ia krisi gjumit.
Të nesërmen, atë mëngjes nëntori, pa kokëdhembje për vëllanë e rënë në atë luftë të pabarabartë, sapo u zgjua, pa luajtur shtratit të ngrohtë, për kob të kokës së vet, aq herët kishte filluar t’i përgojojë njerëzit. I paska thënë dikush se filan fisteku ishte njeri i mbyllur në vete, dry, ding. Se s’po e kuptoka njeri, se s’po e kuptonin as anëtarët e familjes së ngushtë. Madje, as gruaja e vetme që e donte aq shumë. Çudi! Si s’po e kuptoka Bajram këlyshi se çdo shtëpi ka rregullat e veta?! Se, po u përzie në shtëpi të huaj, fare lehtë mund ta hajë gjuhën me dhëmbë. Se, po u përzie në interesin e shtëpisë së vet, madje, nëse nuk di, s’do kush t’ia shohë sytë. Po, ruana zot sherrit, u përzie në jetën bashkëshortore të vëllait, derdhet gjaku. S’kishte pikë dyshimi se Bajrami, këto marifetllëqe i kishte marrë te fqinji i parë me një histori të zezë si nata. Te fqinji me fytyrë të errët. Pa pikë uji në sy.
Të gjitha këto të zeza iu kujtuan gruas së Bajramit, deri sa ai u vesh dhe u bë gati për të dalë. Edhe kësi hovi, si zakonisht, doli pa u përshëndetur me Ilirianën. Pa u përshëndetur me fëmijët, të cilët edhe më flinin. Pa u përshëndetur me vëllezërit… Shkoi drejt e në vendin e punës. Atje, u përshëndet me disa bashkëpunëtorë, të cilët i kishte në huj më tepër se të tjerët, që e kryenin punën me nder, dhe doli.
Doli, trotuareve të gjera plotë njerëz. U ndal para hotelit ku pinte dhe drekonte zakonisht. U mendua një kohë. Por, kësaj radhe s’hyri aty. Vazhdoi rrugën trotuareve të gjera plotë baltë dhe pluhur dhe drejtë e në bufenë e njohur të qytetit. Në bufenë “DARDHA”.
Në vend të punës e kërkonin palët.
– S’është këtu!, – përgjigjej ndokush si nga errësira, - pritni se kthehet!?…
Pritnin palët me javë e me muaj. Nga mërzia iu lidhej diç në fyt. Palët me halle pyetnin sërish:
Ka përgjegjësi këtu, ka, bile, ndopak etikë?!?…
– Hajt, allahile, hupni, se na keni ar-dhur në majë të hundës, na keni hypë në kokë, kemi ne, këtu, edhe punë të tjera…, – vinte zëri sërish si nga errësira.
Palët vinin e shkonin pa u kryer punë njeri. Bajrami zgërdhihej. Buzëqeshte, përgojonte njerëzit, atje, në bufenë e qytetit. Në bufe ishin tubuar njerëz më shumë se zakonisht. Në fillim, aty, në bufenë e bukur të qytetit, çdo gjë kishte qenë në rregull, por, me ardhjen e Bajram këlyshit atmosfera sa vinte e bëhej gjithnjë e më e nderë. Më e rëndë. E padurueshme.
Ai, i dehur në kulm, shkonte prej tryeze në tryezë, bile, shkonte edhe nëpër ato tryeza ku nuk e njihte edhe një të vetmin nga të pranishmit. Pa pikë turpi. Beli, kur pajtohesh me marre, s’ka se si shkon ndryshe… Dukej sikur e ndrydhte Bajramin diçka në gjuhë… O zot! Mos, ndoshta, ka provuar t’i fusë paratë e premtuara në gojë dhe, qe, tash, e ka zënë gjuhën pisk! E ka kafshuar me dhëmbin e syrit! Kjo tokë ka zot. Kjo tokë ka sy. Kjo tokë ka vesh. Kjo tokë…
Nata erdhi më shpejt se ditëve të tjera dhe më e zezë se zakonisht, e, bashkë me të gjitha shtëpitë dhe rrokaqiejt e qytetit, e futi në gji edhe bufenë e bukur së bashku me thashethemet e Bajram këlyshit, të cilit, për habi të të gjithëve, kësi hovi i shkuan sytë në akrepat e orës së murit, të cilët shënonin orën 23:00. Dhe, pa pritur e pa kujtuar, u ndal rryma. Bajramit nuk i kujtohej saktësisht sa ishte ora dhe pushoi së përgojuari njerëzit…
– O zot, ndërroja mendjen!, – u dëgjua një zë në lokal. Mjaft ka ecur mbi gotat e thyera! I pat thënë edhe kushëriri i tij prej tridhjetë pranverash të lulëzuara, që i njihte njerëzit… Edhe sytë e tij, buzëqeshjen, ecjen… Betë e rrëfetë. Ato që shkruhen nëpër libra e gazeta, e, bashkë me këto të gjitha edhe Bajram këlyshin… Kushëriri i tij që rrinte i qetë si dielli që rrezon i pagojë, i mbyllur dry, ding, kishte lexuar në gazetë se fëmija që kishte shkuar pas një këlyshi të madh, pas një langoi, kishte gjetur vdekjen. Bajram këlyshi në bufenë e bukur të qytetit buzëqeshi për herë të fundit… Ai i njohu se ato ishin buzëqeshjet e tij… Ato buzëqeshje të palidhura kund. Të shthurura. Ato fjalë të zgjidhura fund e krye. Mendoka se vetëm ai di t’i vlerësojë e t’i çmojë jonjerëzit, në mos, edhe njerëzit… E kishte bërë mendjen krekc. Ai, me ata sy të mëdhenj. Me ata sy pasqyrë. Me atë gojë të shthurur. Me atë laps të zi. Me ato duar të zeza si futa. Mbi ato këmbë të zeza. Mbi ata hapa të zi! Me ato dyzet vjeshta të zeza futë…
(1988)